Prilikom novembarske posjete generalnog sekretara NATO-a Jens Stoltenberga Sarajevu, moglo se čuti, da se entitet BiH – Republika Srpska protivi ulasku u NATO. Kako federacija, koju čine dva entiteta može da gradi zajedničku budućnost, ako postoje razlike oko tako važnog pitanja? O uređenju Bosne i Hercegovine smo govorili sa dr Bojanom Vlaškim, docentom Pravnog fakulteta u Banjaluci. Kako je rekao, krajnje je vrijeme da se rješenja počnu tražiti unutar BiH, bez stranog tutorstva, kako bi se postepeno izgrađivao duh kompromisa i minimum konsenzusa o budućnosti BiH, što je uslov za stvaranje stabilnog federalnog sistema i društvene kohezije.
- Možete li čitaocima da objasnite kako je zastavljena federalna struktura BiH?
Federalizam u Bosni i Hercegovini (BiH) nastao je kao izraz potrebe da se postigne minimum konsenzusa između konstitutivnih naroda, to jest njihovih političkih predstavnika o budućnosti BiH. Bila su najvažnija dva mirovna sporazuma: 1) Vašingtonski sporazum od 10. 3. 1994. godine kojim je uspostavljena Federacija BiH (federalno uređen entitet sa bošnjačko-hrvatskom većinom) i 2) Dejtonski sporazum kojim je federalizam kao oblik državnog uređenja usvojen za cijelu BiH, koja je sastavljena od dva entiteta: Federacije BiH i Republike Srpske (unitarno uređen entitet sa srpskom većinom). Amandmanom na Ustav BiH iz 2009. godine kreiran je i Brčko Distrikt BiH, jedinica lokalne samouprave koja postoji pod suverenitetom Bosne i Hercegovine, a čija je teritorija u zajedničkoj svojini (kondominijumu) entiteta.
- Što je specifičnost BiH uređenja? Zašto taj okvir države teško zaživi u praksi?
Razvoj federalizma pratile su nepovoljne okolnosti: država je izašla iz tragičnog građanskog rata, nepovjerenje između dojučerašnjih zaraćenih strana bilo je veliko, pa je zbog manjka političke volje za saradnjom domaćih aktera umjesto demokratskog procesa izgradnju federalizma podupirao intervencionizam međunarodne zajednice oličene u Kancelariji visokog predstavnika. Zbog toga se u pravnoj nauci ovaj oblik federalizma naziva i prinudni federalizam (eng. Forced-together federalism). Ove okolnosti umnogome su doprinijele nedjelotvornosti federalne strukture u BiH, iako se mnogo toga u međuvremenu promijenilo.
- Da li su sazreli uslovi za intenzivranje saradnje?
Čini mi se da bi prestankom intervencionizma dijela međunarodne zajednice u BiH, bili stvoreni uslovi za dalju izgradnju federalne strukture demokratskim sredstvima, za šta punu odgovornost moraju preuzeti od građana izabrani politički predstavnici. Od rata je proteklo gotovo tri decenije, društvene i privredne veze unutar BiH su normalizovane, a s vremena na vrijeme i domaći politički akteri zagovaraju potrebu za većom međusobnom saradnjom unutar BiH, naročito u poslednjih deset godina.
U zajedničkoj državi je važna i zajednička, ista terminologija
- Koliko se kod vas u medijima – javnosti spominje BiH, koliko samo Republika Srpska?
Mediji u BiH vrše znatan uticaj na kreiranje percepcije javnosti o društvenim temama, što se reflektuje i na terminologiju zastupljenu u medijima. S jedne strane, mediji u Republici Srpskoj (RS) daju prioritet temama koje se tiču RS, a teme koje se odnose na BiH kao cjelinu se uglavnom posmatraju iz perspektive ustavne pozicije RS. S druge strane, većina medija u Federaciji BiH, naročito medijske kuće sa sjedištem u Sarajevu i putem terminologije korištene u medijskim izvještajima nastoje da umanje značaj Republike Srpske, koja se rijetko označava punim nazivom (često se koristi kovanica RS ili se određuje kao „manji bh. entitet“).
- Koliko su različiti entiteti samostalni u funkcionisanju, odnosno na kojem nivou odluke treba usklađivati?
Ustav BiH je ustanovio princip „izričite podjele nadležnosti“, time što su naležnosti institucija BiH izričito predviđene ustavom, dok su za sva druga pitanja nadležni entiteti – Federacija BiH i RS. Budući da je Federacija BiH federalno uređen entitet, značajan obim nadležnosti pripada kantonima. S obzirom na usvojeni model raspodjele nadležnosti, za efikasnost funkcionisanja federalnog sistema neophodno je razvijati oblike saradnje na horizontalnom nivou, između dva entiteta (i Brčko Distrikta), kao i između kantona u Federaciji BiH.
- Da li Ustav BiH uspijeva da odgovora na izazove u bosansko-hercegovačkom društvu? Koliko je on ‘razrađen’?
Ustav BiH je omogućio prevazilaženje najvećeg izazova bosansko-hercegovačkog društva, tj. spriječio je njegovu potpunu dezintegraciju koja je u velikoj mjeri ostvarena tokom građanskog rata (1992-1995). Omogućen je trodecenijski mir (po čemu je Ustav BiH „uspješniji“ od nekih istorijskih primjera kao što su tzv. Vidovdanski ustav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Oktroisani ustav Kraljevine Jugoslavije ili Ustav SFR Jugoslavije iz 1974) i kakav-takav ekonomski rast, uz relativno umjerenu zaduženost države i entiteta. Ipak, ne mogu se zanemariti i različiti pogledi političkih elita na Ustav BiH i njegovu evoluciju. Dok partije sa bošnjačkom izbornom bazom uglavnom zagovaraju ustavno preuređenje BiH u građansku državu u kojoj bi važio princip „jedan čovjek jedan glas“, stranke sa srpskom izbornom bazom se zalažu za dosljednu primjenu slova Dejtonskog sporazuma sa RS kao trajnom ustavnom kategorijom.
- Što je sa građanima hrvatske nacionalnosti?
Javljaju se radikalniji zahtjevi za uspostavljanjem hrvatske samouprave i trećeg entiteta. Politički subjekti sa hrvatskom izbornom bazom insistiraju na osiguranju jednakopravnosti hrvatskog naroda sa druga dva konstitutivna naroda, zbog čega se zalažu za izmjene izbornog zakona kako bi se omogućilo da se politički predstavnici Hrvata biraju glasovima hrvatskih birača, te onemogućio izborni inženjering.
Švajcarska federacija uzor za BiH
- Koje federacije u svijetu su uzor Bosni i Hercegovini?
Za BiH su prema mom mišljenju naročito uzorni belgijski i švajcarski federalizam. Belgija je de facto dvojna federacija poput BiH, pa bi iskustva iz Belgije mogla biti korisna za razvoj federalnih odnosa između institucija BiH i entiteta, kao i između entiteta međusobno. S druge strane, švajcarska sa svojih 26 federalnih jedinica (kantona i polu-kantona) razvila je veoma efikasne mehanizme međukantonalne saradnje institucionalizacijom u okviru različitih konferencija kantonalnih funkcionera, koji posredstvom Kuće kantona u Bernu ostvaruju i plodotvornu saradnju sa institucijama sa saveznog nivoa vlasti.
- Koliko su bosanski kantoni ‘daleko’ od švajcarskih, kada je u pitanju saradnja?
Nažalost, kako BiH u cjelini, tako i Federacija BiH, daleko su od obima međuvladine saradnje kakva postoji u švajcarskoj i drugim „uspješnim“ federacijama. Ipak, u poslednje vrijeme su učinjeni određeni pomaci. Intenzivna saradnje postoji na administrativnom nivou, naročito između policijskih tijela, o čemu svjedoče nedavna hapšenja osumnjičenih za ubistvo švedskog državljanina iz kriminalnog miljea koje se dogodilo u Sarajevu.
- Da li je to dovoljno?
Naravno da ne. Jedan od korisnih alata za pospješivanje međuvladine saradne je i tzv. „mehanizam koordinacije procesa evropskih integracija u BiH“ čija bi primjena nakon dobijanja kandidatskog statusa i očekivanog otvaranja pristupnih pregovora sa EU morala dobiti na značaju.
Koliko visoki predstavnici za BiH uspijevaju da očuvaju svoj autoritet?
- Kako u svakodnevnom životu BiH izgleda funkcionisanje kancelarije Visokog predstavnika za BiH. Koliko su česte njegove intervencije?
Funkcionisanje Kancelarije visokog predstavnika prošlo je kroz nekoliko faza. Nakon početnog perioda za vrijeme vršenja ove funkcije od strane Karla Bilta, koji je preuzeo ulogu medijatora između strana kako je i propisano Aneksom X Dejtonskog sporazuma, uslijedio je period pojačanog aktivizma visokih predstavnika (Karlos Vestendorp, Volfgang Petrič i Pedi Ešdaun) sa pozivom na tzv. „bonska ovlaštenja“. Nakon kritičkih glasova ovakve prakse u međunarodnim ekspertskim krugovima, intervencionizam visokog predstavnika se smanjio (ne i potpuno prestao) za vrijeme vršenja funkcije od strane Kristijana Švarc-Šilinga, Miroslava Lajčaka i Valentina Incka, koji je de iure bio poslednji visoki predstavnik.
- Od Dejtonskog sporazuma, je zamijenjeno sedam visokih predstavnika. Ko je bio najaktivniji odnosno najpopularniji, ako tako mogu da kažem?
Kao i povodom mnogih drugih pitanja u BiH o aktivizmu različitih visokih predstavnika postoje različiti stavovi u zavisnosti od entiteta iz kojeg se posmatra uloga visokog predstavnika. Uslovno bi se moglo reći da je u RS najpopularniji bio Karl Bilt, jer se u svom radu pridržavao ovlašćenja koja su visokom predstavniku dodijeljena Anesom X Dejtonskog sporazuma. U bošnjačkom dijelu Federacije BiH najpopularniji su bili Volfgang Petrič i Pedi Ešdaun (kome je u Sarajevu čak podignuta spomen bista) jer su značajno doprinijeli izgradnji institucija na nivou BiH, redukciji entitetskih nadležnosti i pacifikaciji hrvatskih zahtjeva za samoupravom.
- Za Šmita se ne bi moglo reći da je omiljen?
Ono što je evidentno, naročito u poslednjih godinu dana, jeste kritički odnos političkih predstavnika sva tri konstitutivna naroda prema njemačkom diplomati Kristijanu Šmitu, koji je stupio u Kancelariju visokog predstavnika avgusta 2021. godine, suprotno Aneksu X Dejtonskog sporazuma, bez imenovanja rezolucijom Savjeta bezbjednsti UN, što implicira da BiH de iure nema visokog predstavnika, iako Šmit djeluje de facto i tako utiče čak i na dnevnopolitičke događaje, što uz nepostojanje legaliteta njegovog izbora dodatno urušava njegov legitimitet u BiH.
Da li moguć (su)život u BiH bez stranih tutora?
- Koliko se inače radi na jačanju državnih institucija BiH iznutra, bez intervencije visokog predstavnika?
Da bi bila istinski suverena i politički nezavisna država, BiH mora odbaciti spoljni intervencionizam, sa bilo koje strane svijeta on dolazio, a odgovornost za donošenje odluka moraju preuzeti funcioneri koji su na demokratski održanim izborima dobili mandat od građana. Jačanja državnih institucija BiH ne može biti spoljnom intervencijom (Petričev i Ešdaunov pristup), jer se na taj način otvaraju unutrašnji politički konflikti. Jedini stabilan način jačanja državnih institucija BiH je od strane domaćih aktera, dok spoljni činioci poput EU mogu pomoći insistiranjem na profesionalizaciji javne uprave i nezavisnosti pravosuđa.
- Koliko mentalitet u vašoj zemlji, utiče na to da se ‘čeka’ da rješenje stigne sa strane?
O tome se najbolje izrazio nobelovac Ivo Andrić kada je u „Travničkoj hronici“ napisao da: „Četiri vere žive na ovom uskom, brdovitom i oskudnom komadiću zemlje i svaka očekuje spasenje odnekud spolja, i svaka iz protivnog pravca“.
Odlazeća Evropska komisija imala najveće izazove u istoriji EU
- Sadašnja Evropska komisija završava svoj mandat. Kako biste ocijenili rad odlazeće komisije i šta bi nova garnitura morala uzeti u obzir prilikom praćenja napretka BiH i drugih balkanskih zemalja?
Aktuelna Evropska komisija vršila je svoj mandat tokom vjerovatno najizazovnijeg perioda u istoriji EU. Početak mandata obilježili su akutna migrantska kriza i izbijanje pandemije Covid-19 koji su znatno opteretili funkcionisanje EU i odnose između država članica. Na sredini mandata pojavili su se novi izazovi, tj. suočavanje sa eskalacijom ukrajinskog ratnog požara koji je tinjao od majdanskog prevrata iz februara 2014. godine, a kulminirao u februaru 2022. godine ruskim vojnim napadom na Ukrajinu. Višekratni paketi sankcija Ruskoj federaciji koje je EU sukcesivno usvajala slijedeći slične mjere preduzete od strane SAD-a, za rezultat su imali prekid dotadašnjih energetskih veza sa Rusijom i povećanje cijena energenata što je ostavilo posljedice na evropsku privredu. Štaviše, pod uticajem administracija iz Vašingtona, „na mala vrata“ se dovode u pitanje ekonomski odnosi EU, odnosno njenih država članica sa Kinom, što dodatno usložnjava aktuelnu situaciju. Čini mi se da je ishod ovih procesa sve manji akcenat na EU kao uspješnom modelu ekonomske integracije, što je u njenoj osnovi, a sve više se naglašavaju geopolitička dimenzija EU, pogotovo u odnosu prema kandidatima za članstvo.
- Što je rešenje?
Smatram da bi se novi sastav Evropske komisije trebao vratiti osnovama EU i od država kandidata za članstvo zahtijevati ispunjenje prije svega ekonomskih kriterijuma. Paralelno sa tim, potrebno je insistirati na razvoju demokratije (kroz slobodne izbore na kojima bi mogućnost izbornih manipulacija bila svedena na minimum) i vladavine prava (jačanjem profesionalnosti javne uprave i nezavisnosti pravosuđa, uz zahtijevanje konkretnih rezultata u borbi protiv korupcije što bi podrazumijevalo i do sada uglavnom izostale pravosnažne osuđujuće presude izvršilaca koruptivnih radnji).
- Da li po Vašem mišljenju EU razumije i uzima u obzir istorijske, kulturne, političke, itd. okolnosti pojedinih zemalja, prilikom odlučivanja o prijemu novih članica?
Uopšteno posmatrano, EU je do prioširenja iz 1995. godine zauzimala relativno dosljednu poziciju prilikom odlučivanja o prijemu novih članica. Od istočnog proširenja iz 2004. i 2007. godine, geopolitički motivi su postali dominantni, što se proteže do današnjih dana. Tako je Kipar primljen u EU iako nema efektivnu kontrolu nad sjevernim dijelom ostrva, dok se od Srbije traži priznanje samoproglašene kosovske nezavisnosti (što se poslednjih godina odražava na smanjenu podršku javnog mnenja pristupanju EU). Bugarska i Rumunija su primljene u EU uprkos manjkavostima u primjeni ekonomskih kriterijuma i vladavini prava.
- Kako gledate na lavirint traženja prolaza BiH do EU?
Od BiH je mimo dotadašnje prakse traženo ispunjavanje posebnih 14 kriterijuma za dobijanje kandidatskog statusa, od čega se odustalo zbog geopolitičkih obzira (tj. zbog odluke o dodjeli kandidatskog statusa Ukrajini i Moldaviji), ali je ostalo uslov za otvaranje pregovaračkih poglavlja. Konačno, skorašnje dodjelivanje kandidatskog statusa Moldaviji (sa zamrznutim sukobom u Pridnestrovlju) i Ukrajini (koja u ratnim uslovima nema kapacitete za objektivno ispunjenje kriterijuma za prijem i EU), na najbolji način svjedoče o promjeni paradigme u procesu evropskih integracija.
- Šta mislite koje su zemlje EU za njeno proširenje, a koje protiv?
Uobičajeno je da se Holandija smatra najvećim protivnikom daljeg proširenja EU, dok „motori“ EU – Francuska i Njemačka – zauzimaju umjereniju poziciju, zagovarajući prethodno reformisanje EU (naročito veto mehanizama). Istočnoevropske zemlje, a naročito Poljska, se obično smatraju pristalicama proširenja, iako se u tom dijelu Evrope mogu čuti i oprečna mišljenja (npr. skorašnji stavovi Mađarske o daljem istočnom proširenju, uz podršku integraciji država sa zapada Balkanskog poluostrva).
Afirmativan i aktivan odnos prema proširenju EU zauzela je Slovenija, što je razumljivo imajući u vidu značaj postjugoslovnskog prostora za slovenačku privredu i višedecenijske društvene veze sa ovim prostorom.